Читать онлайн книгу "Тэпсиллибит сибэкки"

Тэпсиллибит сибэкки
Хотойук Айгыына


Бу киһи уйулҕатын хамсатар кэпсээннэр дьиҥ олоххо тахсыбыт чахчыларга олоҕуран сурулуннулар. Бүгүҥҥү устар олоххо, хомойуох иһин, маннык көстүүлэр тахса тураллар. Киһи дьылҕата бэрт кыраттан үлтүрүйүөн сөбүн ааптар сиэрдээхтик сэрэтэр, бэйэ-бэйэни истиһэ үөрэниэххэ, харыстаһа сатыахха диэн ыҥырар.

«Крик души»… Так можно назвать новый сборник рассказов, основанных на реальных событиях. К сожалению, и в сегодняшней жизни происходят такие нехорошие, а порою трагические происшествия. Чуточку внимания, чуточку заботы – вот чего не хватает близким и окружающим от нас в нынешнее время, что может привести к неожиданным последствиям.





Хотойук Айгыына

Тэпсиллибит сибэкки





Олох үлтүркэйдэрэ


Орто РґРѕР№РґСѓРіР° оҥоһуллан, айыллан С‚У©СЂУ©У©Р±ТЇС‚ С‚У©СЂТЇУ©С‚ТЇРј кистэлэҥэ тугуй?.. РљРёРј РѕРЅРЅРѕ эппиэттиэй… Куйаар, Олох, Санаа, Р?тэҕэл – ТЇСЃ кутум СѓРѕРЅРЅР° Таптал. РљРёТ»Рё тыыннааҕын тухары саныыр санаата Олоҕо СѓРѕРЅРЅР° Таптала, манна барыта РєРёРёСЂСЌСЂСЌ буолуо РґСѓСѓ, билбэтим, РєРёТ»Рё санаата куйаар, салгын РєСѓСЂРґСѓРє РёСЌРЅСЌ-киэлитэ биллибэт СЌСЌ, быһыыта. РћР» РґР° буоллар, орто омурҕаммар аа-РґСЊСѓРѕ тиийэн кэлбит РєРёТ»Рё, туох СЌСЂСЌ толкуйдатардаах, туох СЌСЂСЌ түмүктэрдээх буоларым мэлдьэҕэ СЃСѓРѕС…. РўСѓРіСѓ ситиспитим, тугу билбитим – тус Р±СЌР№СЌРј ситиһиим, тугу У©Р№РґУ©У©Р±У©С‚У©Т•ТЇРј, сиппэтэҕим, сатаабатаҕым хотторуум буолуо. Хас сарсыарда аайы Р±РёРёСЂ РєТЇРЅ тыгар, сыллар бииртэн Р±РёРёСЂ солбуһаллар, онтон санаа аччыыр РґСѓСѓ, элбиир РґСѓСѓ, тупсар РґСѓСѓ, сүтэр РґСѓСѓ РєРёРј РѕРЅСѓ РјСЌСЌСЂСЌР№РґСЌСЌРЅ, тиһэн билбитэй киһиттэн бэйэтиттэн ураты…

Оҕо сааспын санаатахпына, миэхэ харах уута бычалыйар, эдэр сааспын санаатахпына, эмиэ харах уута иэдэспинэн саккырыыр, онтон орто сааспын сибикилээн ыллахпына, эмиэ да үөрүү, эмиэ да сонньуйуу… Ол эрээри мин олоҕум салҕанар, сандаарар, салаллар, сатанар кыахтаах эбит дуу диэн, дьэ, туох эрэ тыыппалаах санаа тырымныыр…

Боччумурбучча бу дьоҕус кинигэбин, кимнээххэ аныырым ордуга буолла, чэ, ону ааҕааччы, бэйэҥ быыскар-арыккар быһаараар, эйиэхэ бу кинигэни толкуйдуургар, ырытаргар, кириитикэлииргэр Көҥүл биэрэбин. Бу мин олоҕум биир өрүтэ диэхпин татым, барыта диэхпин тыыннаахпын, сороҕо диэхпин кэччэйбит диириҥ дуу… чэ, бу түгэҥҥэ, бу күҥҥэ Санаам барахсан мин сүрэхпэр тугу сибис гыммытынан, уйулҕабар тугу таарыйан ааспытынан күндү-мааны, ытыгылыыр ааҕааччыбар бу кинигэм оҕотун бэлэх уунуохпун баҕарабын. Соһуйуоҥ иһин, бу кинигэм дьүһүнүн-бодотун бу диэн билбэккэ олоробун (ол аата, кинигэм тас көстүүтүн), онтон кинигэм ис көстүүтүн (ол аата, кинигэм тыынын) аан бастаан чочуйуум. Онно эн, ааҕааччы, эмиэ үлэлэһэҕин. Баҕар, бэйэм курдук дьылҕалаахтар сүбэ булуохтара, анаарыахтара, толкуйдуохтара, ол эрээри манна суруллубут дьиҥ олоххо буолбут түгэннэр. Дьэ, айаннаатыбыт…

Сурукка-бичиккэ кистэнэр санаам,

Биир куттааҕын булуо дуу?

Баҕар, сатамматах санаа буолуо,

Сириллиэ, быраҕыллыа, сотуллуо,

Баҕар, уруйданыа, тускулланыа…

Билбэтим дьылҕатын, ол эрээри

Син биир суруйабын, тиэрдэбин…

РљРёТ»Рё РґРёСЌРЅ сайдар санаалаах, тыырар толкуйдаах, оттон уйулҕата хайдаҕый… улугурар, уһуктар, улуутуйар… Арай Р±Сѓ олоробун суруксуттуу, РєРёРј, ханнык РѕРјСѓРє РґСѓСѓ, кылаан РґСѓСѓ, СѓСЂРґСѓСЃ РґСѓСѓ ыччата. Кимтэн РєРёРёРЅРЅСЌСЌС…РїРёРЅРёР№, Р±Сѓ РґРёСЌРЅ РѕР» С‚ТЇТҐ былыргы удьуордарбын, төрүттэрбин билбэппин билинэбин. РњРёСЌС…СЌ, туллан С‚ТЇСЃРїТЇС‚ толугуруу тыаһыыр кыра ычалаах кыысчааҥҥа, РєРё-РёРј РґР° сэһэргээбэтэҕэ, оройбунан С‚ТЇТ»СЌРЅ Орто РґРѕР№РґСѓРіР° Р±СЌР±СЌСЌСЂСЌРЅ кэлэрбэр, Аан РґРѕР№РґСѓ дьахталларын РєТЇРЅТЇРіСЌСЂ РєТЇРЅ СЃРёСЂРёРЅ РєУ©СЂР±ТЇРїРїТЇРЅ, УЁРєТЇР»ТЇТЇРЅСЌ РґРёСЌРЅ, тоҕо эбитэ буолла, сүрэхтээбиттэр, РѕРЅРѕРЅ, устуоруйам бүттэ. Онтон, түргэтэтэн-ыксатан сэһэргээтэххэ, Мэхээлэ РґРёСЌРЅ айбыт аҕалаах, Ааныс РґРёСЌРЅ С‚У©СЂУ©РїРїТЇС‚ ийэлээх СЌР±РёРїРїРёРЅ, РѕР» СЌСЂСЌСЌСЂРё С‚У©СЂУ©РїРїТЇС‚ РёР№СЌ-Р°Т•Р° тапталын билбэккэ улаатарым дьылҕам кинигэтигэр сурулуннаҕа буолуо, Р±РёРёСЂ РёТҐРЅСЌСЂРё турар сэргэлээх тэлгэһэҕэ, СЃСѓСѓРіСѓРЅСѓСѓСЂ оттоох, РєТЇУ©С… долгуннаах, доллоһуйа устар УЁР»ТЇУ©РЅСЌ кытылыгар турар солко оттоох Суоттуга, тоҕо СЌСЂСЌ Айыыһыттарым РѕРЅРЅРѕ олохтообуттара, улаатан-ситэн, ТЇУ©СЂСЌРЅСЌРЅ, үөрэхтэнэн, РёР№СЌ аналын толорон, РєСЌСЂРіСЌРЅ РґРёСЌРЅРё билэн ахан РґСЊСЌ, Р±Сѓ бичик бичийэ олордоҕум. Остуоруйалыы туойдахха СѓРѕРЅРЅР° кылгастык, РјРёРЅ кимтэн РєРёРёРЅРЅСЌСЌТ•РёРј туһунан итинник. Хантан хааннааҕым РѕРЅРЅРѕРѕТ•РѕСЂ уустук, аҕам С‚У©СЂРґУ© Түүлээх нэһилиэгэ, РёР№СЌРј – УЁРЅУ©СЂ. Р?РєРєРёСЌРЅ СѓСѓСЃ алданнар СЌР±РёС‚. РћРЅРѕРЅ, бэтэрээнэн хасыһан СЃРёРЅ хаан урууларбын булан, хаан тардыһан ханарытан, РѕР» устуоруйабын булуохпун СЃРёРЅСЌ буолуо РґР°, билиҥҥитэ биллибэт элбэх, РѕРЅРѕРЅ тус Р±СЌР№СЌРј СЌСЂСЌ силиспин силигилэтэн, мутукпун С‡У©РјС‡У©С‚У© сылдьабын. Р?РєРєРё хотой уолаттардаахпын, кындыа мааны кыыстаахпын. Остуоруйаҕа РєСѓСЂРґСѓРє онолуйдахха итинник, олоҥхоҕо РєСѓСЂРґСѓРє сэһэргээтэххэ ситинник.

Ааҕааччы, баҕар, сүөргүлүөҥ, тугу-тугу туойарый диэн, ол эрээри дьэ бичийэр киэлибэр киирдэхпинэ, тоҕо эрэ маннык суруллар, толкуйдуур торуммар киирдэхпинэ, тосту-туора да буолбатар, тоҕо эрэ күн сирэ аһаҕаһын курдук аһаҕас санаалар ситэллэр. Эн, бастаан тулуйа-тэһийэ аах хайдах сатыыргынан, онтон дьэ ырытыһыахпыт. Кинигэ диэн дьэ тоҕо сурулларый эн санааҕар? Ааҕыллаары, толкуйдатаары, туох эрэ саҥаны билиһиннэрээри, уруккуга умсугутаары… диэххит. Онтон арай бу кинигэ ааптара кимэ-туга биллибэтин ааһан, өссө хайдах эрэ халы-мааргы дуу дии саныаҥ, чэ ол бэйэҥ көҥүлүҥ, мин суруйабын эрэ, туох-хайдах киирэринэн, сурулларынан итэҕэй-итэҕэйимэ. Толкуйдааһына эйиэхэ, сыта-тура анаарыаҥ буоллаҕа…

Дьэ, бастакы дабайыы аанын сэгэттибит. Ааҕааччы, сэҥээрэ түстэргин сэргэхсийиэҥ, ааҕа түстэргин алаарыаҥ…

Бээрийэ кыыһа Хотойук Айгыына,

ааптар






РљСЌРїСЃСЌСЌРЅРЅСЌСЂ





Алгыстаах ардах



Аан РёР№СЌ РґРѕР№РґСѓРј барахсан, аар айылҕам РєСЌСЂСЌТ•РёРЅ даҕаны… Бу Р±ТЇРіТЇРЅ мүччү туттаран, лууктуу РґРёСЌРЅ ааттаан Р±РёРёСЂ билэр кыыспыныын, дэриэбинэттэн чугас турар алааска кэлэн лууктаатыбыт СѓРѕРЅРЅР° СЃСЌТ»СЌСЂРіСЌТ»СЌ РґРёСЌРЅ, астына-РґСѓРѕТ»СѓР№Р° Р±Сѓ алаас РєТЇУ©С… хонуутугар РєУ©Р±ТЇУ©СЂРіСЌ сытардыы сананан, РєТЇУ©С… СѓСЂСЃСѓРЅ халлааны одууластыбыт… РљУ©Т•У©СЂУ©СЂ РєТЇУ©С… халлааным урсунугар РєУ©Рї С‚ТЇТЇ РєСѓСЂРґСѓРє сымнаҕас былыттар бииртэн Р±РёРёСЂ, ханна РґР° ыксаабат РґСЊРѕРЅРЅСѓСѓ, аргыый устан иһэллэрэ РєСЌСЂСЌ РґР° хартыына… аттыбар тыа СЃСѓСѓРіСѓРЅР°, ТЇСЂРґТЇР±СЌСЂ РєТЇУ©СЂСЌРіСЌР№ дьырылыыра, тулам чуумпу РґР° чуумпу… РѕРѕ, маннык чуумпуга, РЅСѓСЃ-хас олохтоох сылдьыбыт киһи… РґСЊРѕР» РґРёСЌРЅ РѕР» буолуо РґСѓСѓ? РќСѓСЃ-хас олох РґРёСЌРЅ РјРёРЅ санаабар сылаас сыһыан, таптал, туохтан РґР° уолуйбакка, куттаммакка утуйуу, сынньалаҥнык сылдьан РґСЊРёСЌТ•РёРЅ-СѓРѕРєРєСѓРЅ, оҕолоргун бэрийии… Ардыгар РѕР» РґР° СЃСѓРѕС… буолар СЌР±РёС‚ СЌСЌ, сорохторго, чуолаан тус Р±СЌР№СЌР±СЌСЂ. Олус сылайдым иһээччи кэргэнтэн, РёРёСЂР±СЌ-таарба, РёРЅРЅРёРєРёРіСЌ умсугуйар СЌСЂСЌ санаалартан. РљРёТ»Рё санаата күүстээх дииллэр, хантан РѕР» РєТЇТЇТ»ТЇ ылыахха СЃУ©Р±У© буолла… Р­СЂСЌРЅСЌСЂ дьүөгэлиин СЃСЌТ»СЌСЂРіСЌТ»СЌРЅ РґСѓСѓ, аарыма кырдьаҕастан сүбэлэтэн РґСѓСѓ, тоҕо РјРёСЌС…СЌ РѕРЅРЅСѓРє РґСЊРѕРЅСѓРј суохтарый, РјРёРЅ Р±СЌР№СЌРј ханна СЌСЂСЌ РјСѓРЅР°-тэнэ сылдьабын РґСѓСѓ, олоҕум хайдах СЌСЂСЌ РєСЌРЅРЅРёРєРёРЅСЌРЅ С‚ТЇТЇР»-Р±РёС‚ РєСѓСЂРґСѓРє буолан эрэриттэн сылайдахпы-ын… РўРѕТ•Рѕ манныгый, ама РјРёРЅ СЌСЂСЌ маннык дьылҕалаахпын РґСѓСѓ, акаарыбыттан РґСѓСѓ, сатаабаппыттан РґСѓСѓ?.. Р­РїРїРёСЌС‚ СЃСѓРѕС…, бэлэм С…РѕСЂСѓР№Сѓ РєРёРј Р±РёСЌСЂРёСЌР№, арай ити «Төлкө» СЂРѕРјР°ТҐТҐР° РєСѓСЂРґСѓРє С‚ТЇТҐ былыргы олох буоллун, арай ити Маайыс дьылҕата РјРёРЅ дьылҕам буоллун… айыбы-ын, РѕРЅСѓ-маны санааммын. РњРёРЅ билиҥҥи олоҕум аныгы олох, сайдыы РєТЇРЅ-С‚ТЇТЇРЅ бара турар, ТЇУ©СЂСЌС…-үлэ сүрэхтээх баҕалаах СЌСЂСЌ РєРёТ»РёСЌС…СЌ барыта баар, РєУ©ТҐТЇР», Р±РѕСЃС…Рѕ олохтоохпут РґРёРё. Оттон РјРёРЅ тоҕо Р±Сѓ РєТЇРЅ аайы санаам С‚ТЇТ»СЌСЂРёР№, сарсыҥҥыбын РєУ©СЂР±У©РїРїТЇРЅ РґРёРё, ама, олоҕум У©СЂТЇТЇ маннык санаа түһүүлээх, кырыымчык, тиийиммэт буолуо РґР°? Аныгы олох РґРёРёР±РёС‚ РґР°, ТЇУ©СЂСЌТ•РёРј СЃСѓРѕС…, СЌСЂРёРј арыгыһыт, оҕолорум кырачааннар уонна… РёРЅРЅРёРєРё былааным, толкуйум итинэн кэлэн бүттэ. Р­СЃ, ити РґРёСЌРЅ олох буолбатах, Олох РґРёСЌРЅ олох атын буоллаҕа. РњРёРЅ санаабын бастаан уларытарым РґСѓСѓ, олоххо санаабын. Р?ти устан РёТ»СЌСЂ былыттар усталларын тухары РєУ©СЂТЇТҐРЅСЌСЂСЌ, ардыгар РґСЊТЇТ»ТЇРЅРЅСЌСЂСЌ уларыйан РёТ»СЌСЂ СЌР±РёС‚ РґРёРё, онтон олох СЌРјРёСЌ итинник уларыйан РёТ»СЌСЂСЌ буолуо РґР°? РћР» санаа уларыйыытыттан тутулуктааҕа РґСѓСѓ, СЃТЇСЂСЌС… баҕатыттан РґСѓСѓ, толкуйтан эбитэ дуу… РћРѕ, РёР№СЌ айылҕабыттан РєУ©СЂРґУ©Т»У©Р±ТЇРЅ: Р±СѓРєР° РґРёСЌРЅ РјРёСЌС…СЌ Р±Сѓ РєУ©ТҐТЇР» СЃРёРєРєРёСЌСЂ РєСѓСЂРґСѓРє РљУ©ТҐТЇР»ТЇ, күүстээх ардаҕыҥ РєСѓСЂРґСѓРє РљТЇТЇТ»ТЇ СѓРѕРЅРЅР° кустук РґСЊСЌСЂСЌРєСЌСЌРЅРёРЅ РєСѓСЂРґСѓРє уларыйыылары Олохпор Р±СЌСЂСЃРёСЌТҐ дуу…

Самаан сайын көҥүл сиккиэрэ эдэр ийэлэр сынньана сытар хонууларын күөх отун долгун курдук сүүрдэн ылла, ыраах атыыр сылгы кистээтэ, күөрэгэй тойуга өссө күүһүрдэ, от-мас мүөт сыта күүскэр күүс, сэниэ бэрсэрдии илгийдэ. Кэрэти-ин айылҕабыт барахсан самаан сайына… Уҥуоргу куулаттан кэҕэ этэн эҕэрдэлээтэ, сылгылар сырсар туйахтарын тыаһа сири сиксилдьитэргэ дылы гынна, арай сиккиэр сирэйин сылаастык имэрийэн ааста, аттыгар хатыҥ лабаата кэлэн түһэ сытарын, кыратык нуктаан ылан уһуктубут эдэрчи дьахтар соһуйа көрдө. Хайдах эрэ олус сынньаммыт, сэргэхсийбит көрүҥнээх ойон турдулар, лууктаабыт мөһөөччүктэрин кыбыннылар, күө-дьаа сапсына, дьоллоохтук күлсэ алааска киирбит ыллыктарын тутуһан аартык диэки хаама турдулар.

Бу икки дьахтар мантан инньэ дьылҕаларын бу күөх хонуу билиэ дуу, бу алаас өссө кинилэри көрүө дуу – билбит суох… Ол эрээри бу Орто дойдуга туох да ситимэ суох буолбат ээ, Үөһээ Айыылар барытын көрө-билэ сылдьаллара чахчы, от-мас эрэкэ-дьэрэкэ оҕолор кинилэри кэннилэриттэн алҕыы атаарардыы далбаатаһа, бу икки дьылҕа хайдах хайа диэки салаллыахтааҕын билбиттии, сэрэйэрдии хааллылар.

Киһи уонна Айылҕа ситимнээхтэр, билин да билинимэ, итэҕэй да итэҕэйимэ. Кыргыттар кэннилэриттэн хара былыттар биир-биир уһулута ойон тахсан мустубутунан, уһун тииттэр, хатыҥнар суугунаспытынан бардылар, дьы- рылыы туойа ыллаабыт күөрэгэй тохтоон хаалла, кэҕэ кыылбыт да иһийдэ… Арҕаа халлаантан хараҥа былыттар мустан, үмүөрүһэн тугу эрэ сөбүлээбэтэхтии ньириһитэн, этиҥнээх ардах кэлэн иһэр тыына билиннэ. Хантан эрэ биир таммах көтөн кэлэн, кып-кырачаан хатыҥ сэбирдэҕэр «топ» гына түспүтүн аарыма айылҕа билбэккэ да хаалла. Дэриэбинэттэн иһиллэр тыраахтар тыаһа кытта чуумпурда, ыттар үрэллэрэ да иһиллибэт буолла, туох барыта иһийэ уоскуйда. Туох эрэ тэрээһиҥҥэ бэлэмнэммиттии, куула тыата аргыый суугунуу хамсаан барда, ханна эрэ утаппыт тураах дааҕырҕаан уу көрдүү сапсынан ааста, быыкаайык кыымаайы тохтуур-саһар сир көрдөөн сыыгынаата, от-мас быыһыгар олорбут аһыҥалар тыастара кытта тохтоото. Өр кэм курааннаан утатан турбут айылҕа, этиҥнээх ардахха бэлэмнэнэн, оҕотун-уруутун барыларын саһыаран, кичэллик биир дьикти тэтимигэр киирсэн, суунан-тараанан ылаары бэлэм турда. Онтон, кэмниэ кэнэҕэс сиккиэр тыал улам биллэн, тыыллан-хабыллан, мастар лабааларын дэйбиирдээн, тиит мастары кыыкыната суугунатан, ханна эрэ тыа түгэҕэр мутук тостор тыаһа хоһулаһан, көҥүл бэрилиннэ диэбиттии, хара былыттартан этиҥ ньириһийдэ. Дьэ, ол кэннэ сыыйа онтон-мантан бөдөҥ таммахтар, көччүйэр көҥүлү ылбыттыы, харса суох иҥнэри таммалаатылар. Эргиччи барыта биир айылҕа муусуката буолан, сайыҥҥы ардах эриэккэс суугуна алаас иһигэр кутулла түстэ. Этиҥ ньиргийдэҕин аайы, ардах тыастаахтык ыксаабыттыы курулатта, от-мас ардахтан илийэн онно-манна туолбут таммахтар сэбирдэхтэн чуккуруу сүүрдүлэр, отон, сибэкки уга ньылбы инчэйдэ, куула тыа сай сайын чаҕылыйа, сандаара көҕөрөн дьэргэйдэ. Айылҕа барахсан суунан, ыраастанан, бу манна санаа түһүүлээх кэпсэтиини ыраастыырдыы, бу хонууга олорон ааспыт кыргыттар олохторун хараҥа кэрчигин сууйардыы, ол сиргэ ардах тобулу түстэ. Балачча курулаччы ардыы түһэн баран, дьэ сөп буолуо, сууйдубут диэбиттии, халлааҥҥа мунньустубут хара былыттар сырдыы быһыытыйдылар, халлаан хабар ортотунан үрэл гыннылар, онуоха сырдык сырал сардаҥалардаах күн чаҕылыйа сандаарда да, тула барыта кыһыл, үрүҥ көмүс таастары ыһан кэбиспиттии чаҕылыйа түстэ. Күндүл халлаан быыһын арыйардыы, дьэрэкээн кустук арылыйа тахсан кэллэ… Чээн, айылҕа барахсан өссө киэркэйдэ, тубуста, салгыҥҥа күөх от сыта туймаарда уһунна…

Мантан ыла олох-дьаһах тупсуоҕа диэбиттии, күөрэгэй битийэ ыллаата, тыа, от-мас көтөрө айылҕа муусукатын тутта, хонуу сибэккилэрэ чуоҕаһа киэргэйдилэр, ыҥырыа дыыгынаата, ханна эрэ суор халаахтыыра иһилиннэ. Тыыннаах киһи кутун, уйулҕатын айылҕа эрэ ыраастыыра чахчы. Айылҕа киһи ситимэ, Айыылардыын ыллыга бу тосхойдоҕо… Кып-кыра алаас иһэ, ньир-бааччы дьоллоох олохтоох ыалы санатан күйгүөрэ, дьол тойуга кутулла түстэ!




Тапталы билиэх


Бүгүн утуйа сытан түүн үөһэ эмиэ уһуктан кэллим… Тоҕо эбитэ буолла, өрүү 3—4 чааска уһуктар идэлэнним. Айылҕалаахтар этэллэринэн, бу кэмҥэ Айыылар тугу эрэ этэ сатаан уһугуннараллар дииллэр. Баҕар, суруйтара сатаан санаа угаллара дуу, чэ быһата, эмиэ уһукта биэрдим. Дьахтар толкуйа, түүҥҥү санаа туохха буолуой… «Дьахтар санаата аһынааҕар кылгас» диэн этии эмиэ баар… Ким билэр, санаам кылгаһын билбэтим эрээри, ити атын түгэҥҥэ этиллибит, оттон мин тыа боростуой дьахтарын санаата, биллэн турар, оҕо-уруу, дьиэ-уот тиэргэн иһинээҕи буолар буоллаҕа. Ол эрээри бу дьахтар барыта саныыр санаата, мин уйулҕам уһуктубут төрүөтэ атын ээ, быһыыта… Чэ, баҕар, эр киһиэхэ сыһыан да буоллун. Өрүү ыра оҥостон, бэйэбэр ханыылыы, таптыы тутарым олоҥхоҕо баар эр уоланы. Барахсан уһуна, сарыннааҕа, быыппастар быччыҥнааҕа, унаарыччы көрбүт сырдык харахтара уонна үтүө санаалааҕа курдук көрөбүн, онтон бэйэбин, Туйаарыма да буолбатарбын, саамай сүрүнэ үлэһит сүрэхтээх, туругас-олоругас, сүүрэн-көтөн элэстэнэр кыыс кылааннааҕа… Ээ, ол эрээри ити кинигэҕэ олоҥхоҕо ойууланарынан буоллаҕа, олоххо итинник буолбат…




«Бар, миигиттэн…»


Кыыс оҕо буолан кылыыҥкайдаабыт сааһым ааһан, билигин олоҕум араас өрүттэрин, хайдах эрэ атын киһи олоҕун суруйардыы туораттан көрөн олорор курдукпун… Барыта ааспыта. Киһи олоҕо диэн чахчы кыл түгэнэ. Ким да тымтыктанан көрбөт, сэрэйбэт олоҕуҥ хайдах салаллыахтааҕын. Арай сүрэххинэн уонна олоххо сыһыаҥҥынан эрэ салайтараҕын.

РњРёРЅ тус олохпун саҕалыырбар улахан сүбэһитим СЃСѓРѕТ•Р°, атына буоллар, РёР№СЌ барахсан аттыбар буолуохтаах эбитэ буолуо. РћР» СЌСЂСЌСЌСЂРё РјРёРЅ туспа туллан С‚ТЇСЃРїТЇС‚ сулус, атын долбуурга ууруллубут РёТ»РёС‚ буоллаҕым: РёР№СЌ тапталын билбэтэҕим, сүбэтин РґР° истибэтэҕим… РћР» РґР° буоллар санаабын С‚ТЇТ»СЌСЂР±СЌРєРєСЌ, дьахтар анала баарын тухары олоххо ураты ыралаах, кистэлэҥ санаалаах Таптал РґРёСЌРЅРё билиэх баҕам РєТЇТЇТ»СЌ бэрдиттэн РљРёРЅРёРЅРё күүтэрим, СЃТЇСЂСЌС…РїСЌСЂ саһыаран иитиэхтээн РѕТҐРѕСЂРѕРЅ РєУ©СЂУ©СЂТЇРј, РєРёРЅРё РјРёРЅ саныырым РєСѓСЂРґСѓРє буолуон баҕарарым да… олоҕум барахсан санаабыттан атыны тосхойдоҕо үһү… Хайыамый, баҕар, Айыылар биэрбиттэрэ, анаан РјРёСЌС…СЌ тосхойбуттара буолуо РґРёСЌРЅ ылыммытым хайдах баарынан. РњРёРЅ кинилиин билсиһиибит РґР° СЃСѓРґСѓСЂРіСѓ, кылгас, улахан таптала СЃСѓРѕС…, СЌСЂ РєРёТ»Рё – дьахтар сыһыанын билбэт кыысчааҥҥа РєРёРЅРё бастакы этэ… Олох РјРёСЌС…СЌ тосхойбут аартыгын дабайбытынан барбытым, РєСЌСЂРіСЌРЅ РєСЌР» РґРёСЌРЅ ыҥырыыта РґР°, аны санаатахпына, олус СЃСѓРґСѓСЂРіСѓ СЌР±РёС‚. РњРёРЅ оччолорго сокуоннай сааспын туолаары сылдьар кыысчаан, бастакы билсиһиибитин РѕРѕРЅРЅСЊСѓСѓ-күлэ ылыммытым, РѕР» СЌСЂСЌСЌСЂРё РєРёРЅРё гитараҕа ыллыыр буолан РјРёРЅ кырачаан СЃТЇСЂСЌС…РїРёРЅ РѕРЅРѕРЅ сүүйбүтэ. Оччолорго гитаралаах уолчаан Р±Сѓ романтика, оттон ырыаны СЃУ©Р±ТЇР»ТЇТЇСЂ буоламмын гитара тыаһа РјРёРёРіРёРЅ куйаарга көтүтэрэ, РѕР» РєСѓСЂРґСѓРє бастакы билсиһии, хаартыска бэлэхтэһиитэ буолбута. «Эн күүтээр, РјРёРЅ күүтээр»… РґСЌСЃРїРёРїРїРёС‚. РћР» хаартысканы РєУ©СЂУ©-РєУ©СЂУ©, сыттыгым анныгар кистии сылдьан, РѕР» РєТЇР»ТЇРіТЇ таптаан, РѕР» хаартысканы кытта РѕТҐРѕСЂРѕРЅ РєУ©СЂУ©РЅ кэпсэтэн, аны санаатахха, дьоллоох С‚ТЇРіСЌРЅРЅСЌСЂРё Р±СЌР№СЌРј У©Р№Р±У©СЂ айа сатаабыт СЌР±РёРїРїРёРЅ. Онтон Р±РёРёСЂ ТЇС‚ТЇУ© РєТЇРЅ «кэргэн кэл» РґРёСЌРЅ ыҥырда… РѕРЅСѓРѕС…Р° СЃТЇСЂСЌТ•РёРј бастакы сааһын РєУ©СЂСЃУ©СЂ хараҥаччы РєСѓСЂРґСѓРє ТЇУ©Т»СЌ-аллара битигирээн СЃТЇСЂ РєТЇТЇСЃРєСЌ РјУ©Т•ТЇР» гынна, СѓТ»СѓРЅСѓ-РєРёСЌТҐРё толкуйдаабакка, «ээх» РґРёСЌР±РёРїРїРёРЅ кулгааҕым СЌСЂСЌ истэн хаалла. Дьэ СѓРѕРЅРЅР° РѕР» дьоллоох С‚ТЇРіСЌРЅРё Р±РёРёСЂРіСЌ буоларбын кэтэһэн, долгуйан, сулустаах С‚ТЇТЇРЅРЅСЌСЂРіСЌ утуйан Р±РёСЌСЂР±СЌРєРєСЌ СЌСЂСЌР№РґСЌРЅСЌ РѕРѕРЅРЅСЊРѕРѕРЅ Р±РёСЌСЂР±РёРїРїРё-эн… РљРёРЅРёРЅРё РѕРЅРЅРѕ, аан РґРѕР№РґСѓРіР° саамай РєСЌСЂСЌ, РєТЇРЅРґТЇ, РјРёРЅ Р±Сѓ РєУ©СЂСЃТЇР±ТЇС‚ уоланым, саамай дьоллоох тапталым РєСѓСЂРґСѓРє санаабыппы-ан… РћР» СЌСЂСЌСЌСЂРё РјРёРЅ У©Р№Р±У©СЂ СѓРѕРЅРЅР° СЃТЇСЂСЌС…РїСЌСЂ баар СЌСЂ РєРёТ»Рё таптыыр РґРёСЌР±РёС‚ санаабар тиийбэтэҕэ… Дьиҥ РґСЊРёТҐРёРЅСЌРЅ, РјРёРЅ РєРёРЅРёРЅРё Р±СЌР№СЌРј РѕТҐРѕСЂРѕРЅ айбыт эбиппин… РљСЌСЂРіСЌРЅ тахсан СЌСЂСЌСЂР±РёРЅ кырдьаҕас СЌРґСЊРёРёР№РёРј истэн: «Тоойуом, ыксыаҥ СЃСѓРѕТ•Р° этэ, СЌРґСЌСЂРёТҐ Р±СЌСЂС‚, туох-ханнык киһитин ТЇС‡ТЇРіСЌР№РґРёРє билэҕин дуо… тохтуу түс…» РґРёСЌРЅ СЃСѓСЂСѓРє суруйбутугар, РјРёРЅ «таптал» У©СЂТЇРєТЇРїРїТЇС‚ санаатыгар сылдьар РєРёТ»Рё, «билэби-РёРЅ, РєРёРЅРё наһаа ТЇС‡ТЇРіСЌ-СЌР№, РєРёРЅРё СЌСЂСЌ баар РјРёСЌС…СЌ, РєРёРЅРё РјРёРёРіРёРЅ таптыыр…» – РґРёСЌР±РёС‚ тыллаах С…РѕСЂСѓР№ СЃСѓСЂСѓРіСѓРј сымыйа тыллар буолбуттара. РљРёРЅРё РјРёРёРіРёРЅ таптаабатаҕа, таҥнарбыта, атаҕастаабыта… бастакы РєСЌСЂРіСЌРЅРЅРёРё буолар РєТЇРјРјТЇС‚ТЇРіСЌСЂ. РћР» РєТЇРЅ РјРёРёРіРёРЅ РєСЌСЂРіСЌРЅ ылабын, холбоһобут РґРёСЌРЅ дьиэтигэр аҕалбыта. РњРёРЅ ТЇУ©СЂСЌ долгуйан, аан РґРѕР№РґСѓ, РєРёТ»Рё барыта РјРёСЌС…СЌ ТЇС‡ТЇРіСЌР№ буолан көстүбүттэрэ, РѕР» СЌСЂСЌСЌСЂРё РѕР» РєРёСЌТ»СЌ ити барыта сымыйа буоларын илэ харахпынан көрүөхтээхпин РєРёРј сэрэтиэ баарай? Олоҕу билэ илик, уолу кытта чугасыһа РґР° илик кыысчаан санаатыгар, РєРёРЅРё таптала, РєРёРЅРёРЅРё дьоллуур киһитэ аттыгар баарыттан, Р±Сѓ күнтэн РєРёРЅРё дьоллоох РєРёТ»Рё буолуохтааҕа… РѕР» С‚ТЇТЇРЅ арыгы аргыстаах, ый-хай саҥалаах атастар-доҕоттор РєРёРЅРё ойохтоммут ТЇУ©СЂТЇТЇС‚ТЇРЅ бэлиэтии мустубуттара. Кыраасканы дьабаччы бистибит кыргыттар, табах уобуулаах уолаттар, РґСЊРёСЌ РёТ»РёРЅ буруонан толорбуттара, арыгылаах бытыылканы дьааһыгынан испиттэрэ. РњРёРЅ, быдьар тылы истибэтэх, табаҕы-арыгыны боруобалаан РґР° РєУ©СЂР±У©С‚У©С… РєРёТ»Рё, табах буруотуттан куһаҕан буолан, «тапталлаахпыттан» үтүрүллүбүтүм, маатыра тылынан кыйдаммытым… РҐРѕСЃРєРѕ РєРёРёСЂСЌРЅ ытыы сытан утуйан хаалбыт этим. Арай С‚ТЇТЇРЅ ТЇУ©Т»СЌ уһуктан кэлбитим: РґСЊРёСЌ РёТ»СЌ чуумпурбут этэ. Аргыый туран хостон тахсан кэлбитим, РєТЇУ©РґСЌР» буолбут остуолга Р±РёРёСЂ РєРёТ»Рё СѓРјСЃР° С‚ТЇТ»СЌРЅ сытара, РґСЊРёСЌ РёТ»СЌ барыта табах сытынан тунуйан РєРёТ»Рё тулуйбат сыта-сымара этэ. РЎТЇТЇСЂСЌРЅ тиийэн ааны арыйа баттаан салгылаттым, остуолга сытааччы РєСЌСЂРіСЌРЅРёРј буолан, аны РєРёРЅРёРЅРё сысыһан-сосуһан РѕСЂРѕТҐТҐРѕ киллэрэн сытыардым, С‚ТЇТЇРЅ ТЇУ©Т»СЌ РґСЊРёСЌРЅРё С…РѕРјСѓР№РґСѓРј. РњРёРЅ РєСЌСЂРіСЌРЅРЅРёРё олоҕум итинник саҕаланна… Сарсыныгар кыра РґР° буоллар былаастаах РєСѓСЂРґСѓРє сананан РјУ©С…С‚ТЇРј, РѕРЅСѓРѕС…Р° РєСЌСЂРіСЌРЅ буолуохтаах уолум: «… РјРёРёРіРёРЅ бары абааһы көрөллөр, СЌРЅ РґР° абааһы РєУ©СЂУ©Т•ТЇРЅ, бар мантан …» – РґРёСЌР±РёС‚ тыла СЃР°ТҐР° дьолу билиэм РґРёРё сылдьар ыралаах РєРёТ»РёРЅРё Р±РёРёСЂРґСЌ туура РѕС…СЃРѕРЅ кэбистэ. РўСѓРіСѓ-тугу истэбин РґРёСЌРЅ РґУ©Р№ТЇУ©СЂСЌРЅ олордум СѓРѕРЅРЅР° СЃСѓСѓРјРєР° тутуурдаах РґСЊРѕРјРјРѕСЂ С‚У©РЅРЅУ©СЂР±ТЇРЅ харахпар РєУ©СЂРґТЇРј, РѕР» аата сириллэн кэлбит диэхтэрэ РґРёСЌРЅ РґСЊРѕРЅ сытыы тылыттан РѕСЂРґСѓРє кыбыһынным. РЈРѕРЅРЅР° Р±Сѓ барахсан бэйэбиттэн алта сыл Р°Т•Р° уолу уоскута, У©Р№РґУ©С‚У© сатыы олордум. «Суох, РјРёРЅ эйигиттэн барбаппын, таптаан кэлбитим, СЌРЅ РјРёРёРіРёРЅ РєСЌСЂРіСЌРЅ РєСЌР» РґРёСЌРЅ ыҥырбытыҥ, хайдах буоллуҥ? Р?ти арыгылыыр доҕотторгун бырах, Р±РёТ»РёРіРё олохпут атын буолуохтаах… РґСЊРѕРЅ туох диэҕэй…» – РґРёСЌРЅ харах уулаах элэ-была тылбын эттим.

Дьон туох диэҕэй? Ол сахтарга дьон санаата сүрүн оруоллааҕа эбитэ дуу, дьон туох диирэ ыал да буола иликтэриттэн иирсээн аргыстаммыт эдэр кыыстаах уол олохторун быһаарбыта. Билигин санаатахха, хас биирдии киһи олоҕун, дьылҕатын бэйэтэ быһаарар буоллаҕа, эн олоххунан дьон олорбот, эн дьон олоҕунан олорбоккун… Ону оччолорго бигэтик билэрим буоллар, ол түүн ити дьиэттэн, ити уолтан куоппут буолуом эбит. Ол эрээри туох да мээнэҕэ буолбат: үс киһи дьылҕата быһаарыллаары, биһиктэрэ ыйанан турар буолан, мин ийэ буолар дьылҕам быата чугас буолан арахсыы суолугар киирбэтэҕим. Төттөрүтүн, таллым да тайахтаахха, туттум да торуоскалаахха буоллаҕа дии санаабытым уонна бу уолчааны олоххо эргитэр, киһи оҥорор кытаанах санаа, оччолорго уон аҕыстаах кыысчааҥҥа, бигэтик киирэн, тус олохпун бэйэм оҥостон, уон алта сыл олорон ааспыппыт. Ааспыппыт диибин… Кини бу Орто дойдуттан эрдэ күрэммитэ, ол күрэниэн иннинэ түүлбэр кэлэн, оччотооҕу эдэр сааһыгар төттөрү түһэн, куудара баттахтаах кэрэ сэбэрэтэ көстөн, сырдыгынан сыдьаайан мичээрдии иннибэр туран көрдөспүтэ, «бырастыы гын…» диир тылларын истибитинэн, алыс кэрэ түүлтэн соһуйан уһуктубутум уонна сүрэҕим сүр күүскэ тэбэн туох эрэ буолбутун сэрэйбитим. Сарсыныгар улахан уолбут эрийэн, аҕабыт быстыбыт диэн биллэрбитэ…

Киһи дьылҕата араас, түһүүлээх-тахсыылаах: эн бэйэҥ талбыт олоххун бэйэҥ эрэ оҥостоҕун, таптаатым диэтиҥ – таптаа, арахсабын диэтиҥ – араҕыс. Кэргэннии олох диэн бу өйөһүү-өйдөһүү буолуохтаах. Дьон туох диэҕэй диэн ыйытык киирдэҕинэ, эппиэтин бэйэҥ тобул, сүрэҕиҥ тугу этэринэн: эн олоххунан ким да олорбот, бэйэҥ олоххун бэйэҥ сыаналыыгын, талаҕын, бэйэҥ эрэ дьоллуугун!

Ама да ааспытын иһин, олох диэн олох, ардыгар үтүө да өрүттэрдээх, ардыгар санаа да түһүүлээх этэ. Онтон сүрүнэ бэйэм санаабытым, бэйэм толкуйдаабытым, бэйэм ииппитим, бэйэм туппутум, бэйэм ытаабытым, бэйэм үөрбүтүм буолар. Барытын уйулҕам хаттыгастарынан билэн ааспытым олоҕум үөрэҕэ буолар. Махталлаахпын Айыыһыттарбар, махталлаахпын дьылҕабар, куһаҕан да үчүгэйдээх, үчүгэй да куһаҕаннаах буоллаҕа…

Билигин аттыбар үс кэрэ сибэкким, дьылҕам мааны бэлэхтэрэ, баалларыттан бары куһаҕаны бырастыы гыммытым… Син дьахтар аналын, кэргэн оруолун толорон, дьиэ-уот туттан – барыта баара, ол эрээри арахсыы син биир ситэн араартаабыта, ол да барыта Үөһэттэн көҥүллээх курдуга… Кэмсиммэппин, мин олоҕум тус айаным буоллаҕа, олох оскуолатын ааспыт кэрчигим, онон эмиэ да хомолтолоохпун, эмиэ да махталлаахпын, эмиэ да кэмсинэрдээхпин… Киһи тыыннааҕын тухары олоҕун тупсарарга дьулуһуохтаах – олох биир тэҥ буолбат, биир сиргэ турбат.

Хараҥа түүҥҥэ чыпчыҥныы тыкпыт сулус, сарсыарда саҥа күҥҥэ миэстэ биэрэрдии, аргыый сүтэн, симэлийэн, бээ, бэйэм кэммэр эмиэ кэлиэм диэбиттии, чаҕылыйа уостан хаалла…




Р?Р№СЌ буолбут үөрүү…


Олоҕум РѕРјРѕРѕРЅ суола, СЌРјРёСЌ РґР° СЃРёРЅРЅСЊСЌСЌРЅ, СЌРјРёСЌ РґР° СЃРѕРЅРѕРѕРЅ, ТЇУ©Т»СЌ-аллара түһүүлээх-тахсыылаах буоллар РґР°, олох олорор баҕаттан сыралаһыы саҕаламмыта. РљСЌСЂРіСЌРЅРёРј РёТ»СЌРЅ-аһаан арыгылаан, РѕРЅСѓ барытын буолуохтаах РєСѓСЂРґСѓРє ылынан, СЃРёРЅ дьиэлэнэн-уоттанан ардыгар чаҕылыйа тыгар РєТЇРЅРЅСЌСЌС…, ардыгар ааспат хараҥа С‚ТЇТЇРЅРЅСЌСЌС… субуллан испиттэрэ. РћР» сылдьан СЃР°ТҐР° РєРёТ»Рё үөскээбитэ биллэн, быраастарга РєУ©СЂРґУ©СЂУ©РЅ балыыһаҕа киирдим… Р­РјРї сытынан тунуйар РєУ©СЂТЇРґТЇУ©СЂ устун хааман, санитарка сытыахтаах С…РѕСЃРїРѕСЂ киллэрдэ. Бэйэм РєСѓСЂРґСѓРє оҕолоноору сылдьар билбэт кыргыттарым ТЇУ©СЂСЌ көрүстүлэр. Оччолорго хайдах СЌСЂСЌ РјСѓТҐРєСѓРє, барытыттан куттана сылдьар СЌРґСЌСЂ РѕТ•Рѕ этим. Арай тоҕо СЌСЂСЌ Р±Сѓ палаата сырдыга, мичийэ ТЇУ©СЂСЌСЂ харахтар РјРёСЌС…СЌ сылаа- Т»С‹ куттулар… РљТЇУ©-дьаа кэпсэтэ олорбут кыргыттар РјРёРЅ РґРёСЌРєРё хайыһа түстүлэр, РѕСЂРѕРјРјСѓРЅ булан санитарка РѕТҐРѕСЂРѕРЅ биэрдэ… РњРёРЅ балыыһа РґРёСЌРЅ СЃР°ТҐР° СЌР№РіСЌТ•СЌ РєРёРёСЂСЌРјРјРёРЅ, уоскулаҥ РєУ©СЂРґТЇТЇ сылдьыбыт уйулҕам сылаата РєРёРёСЂСЌРЅ утуйан хааллым. Арай түһээтэхпинэ, наһаа сылайбыт кырдьаҕас СЌРјСЌСЌС…СЃРёРЅ кэлэн РёРЅРЅРёР±СЌСЂ турар: «Тоойуом, Р±Сѓ хара тыанан хайдах ааһаҕын? Муммакка, тоҥмокко туораан ааһыаҥ дуо…» – РґРёСЌРЅ ыйытта СѓРѕРЅРЅР° сүтэн хаалла. РњРёРЅ хайыһан РєУ©СЂРґТЇРј: хараҥа сабардаабыт, аарыма тииттэр СЃСѓСѓРіСѓРЅСѓСѓ турар халыҥ тыата СЌР±РёС‚ СѓРѕРЅРЅР° РєРёРёСЂСЌРЅ сап РєСѓСЂРґСѓРє СЃРёРЅРЅСЊРёРіСЌСЃ, СЃРѕСЂРѕС… СЃРёСЂРёРЅСЌРЅ РєРёРј РґР° сылдьыбатах суолунан РєРёРёСЂСЌРЅ хаама турдум. Р?СЃРїСЌСЂ СЌРјРёСЌ РґР° куттанабын, СЌРјРёСЌ РґР° тулуйан Р±Сѓ тыаны ааһыахтаахпын РґРёРё саныы сытан уһуктан кэлбитим… Турбутум, РєРёСЌТ»СЌСЂР±РёС‚, палаатам кыргыттара: «Эбиэти куоттардыҥ дии…» – РґСЌТ»СЌРЅ, РјРёРЅ РґРёСЌРєРё дьиктиргээбит харахтарынан аһыммыттыы көрдүлэр. Дьэ, РѕР» РєСѓСЂРґСѓРє РєТЇРЅ-дьыл ааһан, кыргыттарбын кытта билсиһэн-бодоруһан эмтэнэ сыттым. Бырааһым: «Бүөрүҥ тымныйыылаах, РѕР» РёТ»РёРЅ РѕТ•РѕТҐ куотаары гынар, олох сыт», – диэтэ. Палаатам кыргыттарыгар РєРёСЌТ»СЌ аайы РґСЊРѕРЅРЅРѕСЂРѕ РєУ©СЂСЃУ© кэлэллэр, ас-ТЇУ©Р» аҕалаллар, арай РјРёСЌС…СЌ РєРёРёСЂР±РёС‚ күммүттэн РєРёРј РґР° биллибэтэ. Нэдиэлэ РєСѓСЂРґСѓРє буолан баран, СЌСЂРёРј СЌРґСЊРёРёР№РёРіСЌСЂ СЌСЂРёР№СЌРјРјРёРЅ РєСЌСЂРіСЌРјРјРёРЅ сурастым, кэллэ РґСѓРѕ РґРёСЌРјРјРёРЅ. РњРёРЅ РєРёРёСЂСЌСЂР±СЌСЂ РѕР» РєСѓСЂРґСѓРє арыгылыы хаалбыта. Бу сытаммын, кыргыттарым РєСЌСЂРіСЌРЅРЅСЌСЂСЌ ТЇУ©СЂСЌ-РєУ©С‚У© РєУ©СЂСЃУ©РЅ, ас РєСЌТ»РёРё аҕалан, сыллаан-уураан, кууһан ТЇУ©СЂРґСЌРЅ баралларыгар олус ымсыырдым. РњРёСЌС…СЌ тоҕо итинник сыһыан СЃСѓРѕТ•СѓР№ РґРёСЌРјРјРёРЅ, С‚ТЇТЇРЅ аайы ытаан айманар буолбутум. РћТ•Рѕ эрдэхпиттэн, Р±СЌР№СЌР±РёРЅ билиэхпиттэн У©СЂТЇТЇС‚ТЇРЅ тапталы туораттан РєУ©СЂТЇТЇ, тапталы кэтэһии-манаһыы баара… Оскуолаҕа сырыттахпына ийэлээх-аҕалаах оҕолорго ымсыыран, ыал буолан баран, аны РєСЌСЂРіСЌРЅ тапталын кэтэһии… РљСЌСЂРіСЌРЅРёРј оҕолонор буолбуппутун РґР° киһилии билбэккэ сылдьара, РѕРЅСѓ этэн ТЇУ©СЂРґТЇУ©С…РїТЇРЅ СЃСѓРѕТ•Р°, арыгыны батыһан барбыта быданнаабыта. Арай РґСЊСЌ, РѕР» СЌРґСЊРёРёР№РёРіСЌСЂ эрийбитим кэнниттэн, балыыһаҕа киирбитим ТЇТ»ТЇСЃ нэдиэлэтигэр, санитарка кыыс: «Эйиэхэ кэллилэр», – диэтэ. РњРёРЅ үөрүүбүттэн СЃТЇСЂСЌТ•РёРј РјУ©Т•ТЇР» гынна СѓРѕРЅРЅР° аан РґРёСЌРєРё тэбинним. РњРёСЌС…СЌ РґР° РєТЇРЅ тыкта, РєСЌСЂРіСЌРЅРёРј кэллэ РґРёСЌРЅ тута СЃСЌСЂСЌР№РґРёРј.

Ааҥҥа сүүрэн тиийдим, санаабар, үөрүүбүттэн сүрэҕим тахсан барыахтыы тэптэ. Ааны арыйа баттаатым, тымныы алтынньы салгына аҥылыс гынна, арай көрө түспүтүм: сүүһүн аннынан кэйиик оҕустуу үрүҥүнэн көрбүт, соно, ырбаахыта нэлэркэй, будьуруйбут баттаҕа арбаллан, кэргэним итирик турар.

– Хайа, манна баар эбиккин дуу, тугу гына сытаҕын манна??? – эҕэлээхтик саҥара-саҥара, утары хаамта.

Мин соһуйан хааллым. Санаабар эмиэ наһаа киэргэтэн оҥорон көрбүтүм хараҥа хартыына буолбутуттан уолуйан, куттаммытым таспар көһүннэ быһыылаах, биир да тылы кыайан саҥарбатым. Маннык көрсүһүүгэ бэлэмэ суоҕум: күнүүһүт киһи хараҕар, чараас халааттаах, сото сыгынньах, аҥаардас таапачыканан турар кыыс-дьахтар атыннык көһүннэҕим буолуо. Мин төһө да уолуйдарбын, куттанарбын биллэрбэт буола сатаан, тахсар аан аттыгар баар ыскамыайка диэки сыҕарыйан-сыҕарыйан «лах» гына олоро биэрдим уонна: «Туох буоллуҥ, хайдах буоллуҥ?» – эрэ дии олордум. Оччолорго 19 эрэ саастаахпын.

– Эн миигин хайдахпын билбэккин, мин билигин биллэриэм… – бардьыгыныы-бардьыгыныы, ынан кэллэ…

Р?ти тыллар кэннилэриттэн, СЌРјРёСЃРєСЌ кэтэҕим СЃТЇСЂ РєТЇТЇСЃРєСЌ СѓРѕС‚ аһыс гына түстэ, харахпар СѓРѕС‚ чаҕылыс гынна РґР°, ханна РґР° баарбын быһаарбакка, таһырдьаны былдьастым. Алтынньы бүтүүтэ хаар кыыдамныы турар, тымныы тыыныгар куустаран, халтарыйа-халтарыйа куотан РёТ»СЌРЅ, тоҥ буортан РёТҐРЅСЌРЅ охтон С‚ТЇСЃС‚ТЇРј. Кыл С‚ТЇРіСЌРЅ Р±РёСЌСЂР±СЌРєРєСЌ, итирик күүстээх СЌСЂ РєРёТ»Рё кэннибиттэн ситэ баттаан, баттахпыттан харбаан ылан, СЃРѕТ»Рѕ-СЃС‹Т»Р° сылдьан, ханна С‚ТЇР±СЌТ»РёСЌС… охсуолаан, тэбиэлээн, В«У©Р»У©СЂТЇУ©РјВ» РґРёРё-РґРёРё бардьыгынаата. Р?СЃРїСЌСЂ СЌСЂ РєРёТ»Рё ыар атаҕын тэбиитэ биллибитигэр СЃР°ТҐР° ТЇУ©СЃРєСЌСЌР±РёС‚ РѕТ•РѕР±СѓРЅ саныы Р±РёСЌСЂСЌРЅ: «Оҕоҕун!В» – РґРёСЌРЅ сытыы хаһыыбын РґР° истибэккэ, СЃРёСЂСЌР№РіСЌ-харахха тэбиэлии турда… Онтон, У©Р№ТЇРј-санаам өһүллэн, будул±ан тумаҥҥа сууланан СЌСЂСЌСЂ РєСѓСЂРґСѓРіСѓРј РґР°, сүтэн хааллым. Р­РјРёСЃРєСЌ-СЌРјРёСЃРєСЌ У©Р№РґУ©РЅУ©РЅ кэлэн иһиттэхпинэ, РєРёРј СЌСЂСЌ ханна СЌСЂСЌ СЃРѕТ»РѕСЂ, ыраах дьахтар «Милииссийэ!В» РґРёРёСЂ хаһыыта иһиллэн РёТ»СЌРЅ сүтэн хаалла…

Айыыһыттарым ити дьаабыны көрөн турбуттара буолуо дуо, кинилэр быыһаабыттара эбитэ дуу – билбит суох… Биирдэ өйдөммүтүм, палаатаҕа сытарым, уум быыһынан иһиттэхпинэ, төбөм үрдүнэн ыт үрэриттэн уһуктан кэлбиппин өйдүүбүн. Кэнники ити быһылаан хайдах буолбутун ким да кэпсээбэтэҕэ. Өйбүн сүтэрэн баран, уһуктан кэлэн туох-хайдах буолбуппун билэммин уйа- хайа суох хараҕым уутунан сууннум уонна хас эмэ күнү быһа кыайан уоскуйбакка, укуолунан утуйар, уһуктар киһи буолбутум. Хас түүннээх-күнүс оннук сыппыппын билбэппин… Уйулҕабар улахан куттал, кэлэйии, кутурҕан, хомолто эрэ баара. Киһи киһиэхэ тылынан кыайан тиксэрбэт дууһам айманыыта, олоҕо-тирэҕэ, көмүскэлэ суохпун ол сытаммын күүскэ билбитим уонна бу Орто дойдуттан күрэнэр эрэ баҕа киирбитин тута сатаабытым… Ол эрээри хас биирдии киһиэхэ дьылҕатын суругар өлөр өлүү кэмнэммит кэмэ ыраах буоллаҕына, эн өлүүгэ хайдах да киирбэт эбиккин. Тус олохпор бэйэҕэ тиийинии ынырык санаата хаста да ыалдьыттыы сылдьыбыттааҕа… Ыар санаа баттыгыттан туох быата миигин тардан таһаара турарын билигин, отучча сыл ааспытын кэннэ, сабаҕалыыбын. Дьэ, ол туспа кэрчик буолан суруллуоҕа…

Р?ти ынырыктаах быһыы-майгы кэнниттэн, РєСЌСЂРіСЌРЅ киһибиттэн куттаныы, СЃТЇСЂСЌС… СЃРёРёРєСЌР№ бааһа оспоттуу РѕТҐРѕР№РѕРЅ хаалбыта… Ханнык РґР° ыраас таптал, сыһыан, РёРЅРЅРёРєРёРіСЌ СЌСЂСЌР» кыыма СЃСѓРѕС… буолбута. Хайдах СЌСЂСЌ хаҕым СЌСЂСЌ, кутум ыраах сылдьар курдуга… Арай РёТ»РёРј С‚ТЇРіСЌТ•СЌСЂ СЃР°ТҐР° ТЇУ©СЃРєТЇТЇ сатыыр РѕТ•РѕРј хайдах итиччэ үлүгэртэн куоппакка хаалбытын СЌРјРёСЌ РґР° аһына, СЌРјРёСЌ РґР° РєСЌРјСЃРёРЅСЌ Р±СЌР№СЌРј Р±СЌР№СЌР±СЌСЂ СЌСЂСЌ Р±ТЇРіСЌРЅ, Р±Сѓ СЃРёСЂРіСЌ кэлиэхтээх РѕТ•РѕРј ситии быатынааҕар СЃРёРЅРЅСЊРёРіСЌСЃ СЌСЂСЌР» кыымын саҕаахтыыра…

РљТЇРЅ-дьыл сыллары толороору ааһан олох бэйэтин РєСЌСЌРјСЌР№РёРЅСЌРЅ, хаамыытынан, РёРєРєРё атахтаах РєРёТ»Рё РґРёСЌРЅ харамайы олоххо дьоллуу, РєРёРјРёСЌС…СЌ СЌСЂСЌ кыратык өлүүлээн, чаастаан ааһан истэҕэ. РњРёРЅ туспар олох дьоло РґРёСЌРЅ кэллэр кэлбэтэҕэ, У©СЂТЇТЇ тымныы, хараҥа С‚ТЇТЇР»-Р±РёС‚ РєСѓСЂРґСѓРє устара. Арай РёР№СЌ буолуохтаах аналбын биллэрэн, РёСЃРїСЌСЂ баар РѕТ•РѕРј улааттар-улаатан, хамсаан баарын биллэрэр буолан испитэ. РљСЌСЂРіСЌРјРјРёРЅ РѕТ•Рѕ күүтэрбит РґР° тохтоппотоҕо, СЃР°ТҐР° РєРёТ»Рё кэлиэхтээх үөрүүтэ долгуппатаҕа. Арыгы РґРёСЌРЅ адьарай ас абааһыта, кытаанахтык РєРёРЅРёРЅРё баһылаан, хараҕын РєТЇТЇСЃРєСЌ баайан РјРёРёРіРёРЅ У©СЃС‚У©У©Т•ТЇРЅ РєСѓСЂРґСѓРє РєУ©СЂУ©СЂУ©. РћР» РґР° буоллар тулуктаһан, РѕТ•РѕРј туһугар РґРёСЌРЅ баар- СЃСѓРѕС… тулуурбун киллэрэн, СЃРѕСЂРѕС… тымныы киэһэлэргэ ыалга куотан, саһан, У©СЂУ©У©РЅ, оҕолонор РєТЇРЅТЇРј чугаһаатар-чугаһаан испитэ. Биирдэ тастыҥ СЌРґСЊРёРёР№РёРіСЌСЂ олордохпутуна, туохтан СЌСЂСЌ тымтан-кыыһыран кэлэн, абааһыта арыгы РєУ©СЂРґУ©У©РЅ буолуо, РёТ»РёРЅ С‚ТЇРіСЌТ•СЌСЂ тугу СЌСЂСЌ боллугураат, саха быһаҕынан кыыратта. Санаабар, «оҕом» РґРёРё С‚ТЇСЃС‚ТЇРј РґР°, РёСЃРїРёРЅ илиибинэн Р±ТЇУ©Р»ТЇТЇ тутуннум, уһуктаах сытыы саха Р±С‹Т»Р°Т•Р° бытаардыллыбыт РєРёРёРЅСЌТ•СЌ РєСѓСЂРґСѓРє РёСЃРїРёРЅ туґаайбытынан СѓСѓРЅ-утары РєУ©С‚У©РЅ РёТ»СЌСЂРёРЅ чуолкайдык РєУ©СЂРґТЇРј, онтон арай РёСЃРїСЌСЂ С‚ТЇТ»СЌРЅ РёТ»СЌРЅ, туох СЌСЂСЌ мэһэйтэн халты-туора ыстанна… Р?ти С‚ТЇРіСЌТҐТҐСЌ ончу бүттүм РґРёРё санаан, туох баар билэр-билбэт Айыыларбыттан РєУ©СЂРґУ©Т»У©РЅ, кыл С‚ТЇРіСЌРЅСЌ быһах уһугуттан РѕТ•РѕРј Р±РёТ»РёРєРєРё быыһаммыппыт…

Дьылҕа Хаан баар буолан, син биир араҥаччылыыр арыалдьыттарын аттыгар туруорар эбит… Ол курдук ол аймалҕаннаах олох тымныы сыһыаныгар үөскээбит бастакы чыычааҕым атырдьах ыйын бүтүүтүн биир мааны күнүгэр күн сирин көрбүтэ. Билигин үлэһит үтүөтэ, бэйэтэ ыал аҕата киһи буолан этэҥҥэ сылдьар. Дьылҕа Хаан уол оҕону бэлэхтээн, ийэ буолар аналы сүкпүтүм. Төһө да олус ыарахан кэмнэргэ оҕом улааттар, ийэ иитиитэ, ийэ санаата, оҕоҥ туһугар долгуйуута – барыта түмүллэн, биир сүдү күүс буолан олоххо тардыһыыны биэрэр эбит.

Хаһан да олох ыарахаттарыттан чаҕыйбакка, ол эрээри бэйэни сөптөөҕүнэн харыстанан, өбүгэ сиэрин-туомун тутуһан, кинилэртэн күүс көрдөһөн сырыттахха, хайдах да ыарахан дьалты барар. Күүстээх санаалаах олох кэрэтигэр итэҕэйиэххэ, олоҕуруохха, тулалыыр айылҕаттан күүс ыла сырыттахха, ол туругуҥ оҕоҕор эмиэ тиийэр, кинини араҥаччылыыр сүдү күүстэр үлэлээн бараллар эбит.

Айыыһыттарбар махталым сүҥкэн, күн аайы махталлаах сылдьыахха!




Тулуур


РљТЇРЅРЅСЌСЂ-дьыллар ааһар былыттыы ардыгар ыксалынан, ардыгар бытааран испиттэрэ. Ыал буолуу – Р±Сѓ олох сэргэтэ. Р?РєРєРё РєРёТ»Рё У©Р№ТЇРЅ-санаатын холбоон, күүстэрин, сүбэлэрин С‚ТЇРјСЌРЅ Р±Сѓ туллубат үйэлээх олох сэргэтин туруораллар. Хайа баҕарар саха дьахтарын анала итиннэ сытар. Ыал буолуу, РѕТ•Рѕ С‚У©СЂУ©С‚ТЇТЇ РѕР» туһугар РєТЇТЇТ»ТЇ-санааны СѓСѓСЂСѓСѓ. РћР» СЌСЂСЌСЌСЂРё ити барыта тапталынан саҕыллыахтаах, тапталга сууланыахтаах, тапталынан салҕаныахтаах… РњРёРЅ туспар, Р±СЌР№СЌРј оҥосто сатыыр олоҕум таптала СЃСѓРѕС…, тымныы сыһыан эйгэттэн саҕаламмыта, РѕР» РґР° буоллар РѕТ•Рѕ С‚У©СЂУ©С‚У©РЅ, РјРёРЅ РґР° СЃРёРЅ РЅСЊСЌСЌРєСЌ уйабын РґСЊРёСЌ-СѓРѕС‚ туттубутум. РћР» СЌСЂСЌСЌСЂРё РґРёРёСЂР±СЌСЂ тиийэбин. Сылаас, сырдык таптала СЃСѓРѕС… олох СЃРёРЅ Р±РёРёСЂ огдолуйар. РљСЌСЂРіСЌРЅРЅРёРё сыһыаҥҥа СЌСЂ РєРёТ»Рё РєРёСЂ-С…РѕС…, таҥнарыы, арыгы содуллаах суолу батыһыытын С‚ТЇРјТЇРіСЌСЂ, дьахтар РѕР» баттыыр ыар олоххо хаайыллар, РґСЊРёСЌ РёСЃ эйгэтэ алдьанар, РѕТ•Рѕ-СѓСЂСѓСѓ тулаайахсыйан иитииттэн туора турар буолар СЌР±РёС‚.

Аан дойдуга икки атахтаах айбыт аһыы утаҕа – бу абааһы аһа. Ыал диэн Айыыһыт түһүлгэтэ, бу ыалга арыгы абааһыта олохсуйда да, Айыыһыт тэйэр, күрэнэр. Бу кэргэнниилэр оҕолоро бэйэлэрэ эрэ хаалан хаалаллар. Дьэ, оччотугар арыгы абааһыта күөнэхтээн, күннээн араас албаһынан бу ыалы сиэбитинэн, кэбирэппитинэн барар. Арыгыґыт кэргэннээх буолуу – бу утуйар-утуйбат түүннэр, оҕолоруҥ тустарыгар долгуйуу, дьахтар толкуйдуур өйүн-санаатын ычата кыараатар-кыараан, муҥур уһугар күннээҕинэн эрэ олох тула хаалан хаалар. Бу түгэҥҥэ аймах-билэ дьон суоҕа киһи тирэнэр тирэҕэ суох буолууга тэҥнээх. Күнүс түүнүнэн солбуллан, түүн уһаан- тэнийэн бүтүн олоҕум барыта күнэ суох абааһы дойдутугар, бүдүө-бадыа олоххо кубулуйар. Дьэ, ол да буоллар, кыым саҕа ыраастан тутуһан, ийэ буолан оҕолорбун эрэ таптыыр күүспүнэн тирэнэн, араас быһылааннаах ынырык түүннэри ааспытым, билигин санаатахпына, аанньалларым аттыбар баар буолан өйөөн, ардыгар үтүө санаа кыыма саҕан кэллэҕим диибин. Соҕотох биир дьахтар дьылҕатыгар таҥнарыы диэни билэммин, санаам хараҥаран, олоҕум инникитин кыайан көрбөт буолан ылбыттаах түгэним баара. Таҥнарыы да араастаах. Эр киһи дьахтарга ымсыырара да араас: сорох эр дьон таптаан дьиэлэриттэн, оҕолоруттан тэйэллэр; сорох мээнэ көлдьүн күүлэйгэ умсар. Мин дьылҕабар кэргэн киһим көлдьүн күүлэйгэ умсубута. Дьахтарымсах эр киһи диэн баар буолар эбит. Оннук эрдэнэн, эрим хоонньубуттан туран көссүүлэһэр, суохпуна барар уонна дьэ бэйэтинэн охсон, ол кирдээх санаатын бу хараҕын далыгар көрөр киһитигэр кутар, буруйдуур. Саамай ыарахана баар: ол буруйдааһыны илэ-бааччы буолбуттуу кэпсиир уустаах. Күнүү – бу ыарыы, ону ааһан уйулҕа ыарыытыгар тэҥнэһэр. Бу маны барытын тус бэйэм уйан, төһөлөөх сүрэҕим-быарым айманан, кутум атаҕастанан, ама да ааспытын кэннэ санаатахпына, билигин да айманабын… Өссө итини барытын оҕоҥ көрө-истэ сылдьар, оттон ийэ киһи уйулҕата чарааһаан, оҕо куттанарын бу эйгэттэн быыһыыр кыах суох. Быыһанар суол биир эрэ – маннык киһиттэн арахсыы. Ол эрээри арахсарым да уустук. Биир күн таптыыр, биир күн уорбалыыр, инньэ гынан хайата сымыйатын, кырдьыгын кыайан араарбат турукка киирии барбыта… Ол эрээри арыгы уонна күнүү туох баар утуйар уубун аймаан, хайдар аҥаарым хаалыар диэри ырбытым, олохпор туох да инникини, ыралыыры көрбөт, билбэт буолбутум. Арай оҕолорум, чыычаахтарым, үөрдэллэрэ. Оннук олоро сатаан баран, дойдубар көспүтүм, арахсарга санаммытым. Арахсыы диэн миэхэ тыын боппуруос буолбута, ол эрээри чэпчэкитэ суох быһаарыныы этэ. Наһаа элбэх санаа тырыта тыытара, баҕар оннук сатаныа дуо, баҕар, маннык, оҕолоргун туппутунан соҕотоҕун хаалыы ыарахан этэ. Хаста да оҕолорбун ылан сиэппитинэн эдьиийбэр бара сатаабытым да, киһим син биир эккирэтэн, ааттаһан төнүннэрэрэ. Бырастыы гыннарара, ону итэҕэйээхтиирим, биир нэдиэлэ нус-хас олох курдук буолара, онтон эмиэ иһэн кэлэн оҕолору куттаан, ыһыытаан, бэйэбин күнүүлээбитэ буолан охсуолаан, ытатан-хомотон астыныы, дуоһуйуу ылар курдуга. Күнүүһүт киһи хараҕар эн, дьиэҕэ олорор дьахтар, син биир кимниин эрэ көссүүлэспит аатырарыҥ ыарахан буолара, билигин санаатахпына, күнүү диэн бу шизофрения курдук ыарыы эбит чахчы. Бүтэһик оннук айдаан кэннэ мин такси сакаастаан, оҕолорбун суулуу тутан олох арахсардыы дойдулаабытым. Киһим онно тиийбитэ уонна көнөтүк олоруох буолан эмиэ тылын биэрэн, мин нэһилиэкпэр көспүппүт. Онно да олохпут сатамматаҕа: иккиэн үлэ булбуппут, оҕолору дьыссаакка, оскуолаҕа биэрбиппит, ол эрээри арыгы син биир батыһа сылдьара. Онтон, мин тулуйа сатаан баран, бу киһиттэн тугу да күүппэппин, олохпун хайдах эрэ бэйэм эрэ уларыттахпына сатанар эбит диэн быһаарыныы ылыммытым. Уонна күүспүнэн куоракка үөрэх туттарсан киирэммин, таптыыр идэбэр үөрэнэр буолбутум. Үөрүүм улахан этэ: тоҕо диэтэргит, идэлээх үлэһит буолуом уонна хамнастаах үлэ булунуом, оҕолорбун иитэр кыахтаныам диэн. Ол эрээри үөрүүбүн ким да үллэстибэтэҕэ: аймахтарым даҕаны, эрим даҕаны. Ол да буоллар, балыыһаҕа санитаркалааммын харчыбын мунньунан, сэтинньигэ сессиябар барбытым, оннук үс сыл үөрэнэн бараммын, билииттэн өйүм арыллан, хайдах эрэ дьэ бэйэбэр бэйэм эрэнэр буолан баран, арахсарга санаммытым, ол сыл арахсыбыппыт. Онно өссө биир төрүөт үөскээбитэ…

Бэйэм талан киирбит баҕалаах үөрэхпэр үөрэммитим үһүс сыла. Үөрэнэр диэн, кэтэхтэн да буоллун, үчүгэй кэм. Бэйэм саастыыта ыал ийэлэрэ кыргыттар көрсөн, бары атын-атын улуустартан булсан доҕордоспуппут. Үөрэхпитигэр миигин старостанан талбыттара, барыта 60 этибит. Оннук син бастакы сессиябытын бүтэрбиппит. Онтон сыыйа көҕүрээн – ким үөрэҕин кыайбакка бырахпыта, ким сыыһа талбытын билбитэ, ким дьиэтэ-уота сатаммакка – үөрэхпитин 30 эрэ буолан син бүтэрбиппит. Мин онно олохпор биир улахан µктэли дабайбыппын сэрэйбитим, кыра оҕолордоох ийэҕэ бу улахан ситиһии этэ. Ол эрээри биири булаары, атыны сүтэрэҕин дииллэрэ чахчы. Биэс сыл кэтэхтэн үөрэнэр кэммэр оҕолорум барахсаттар аймахтарбытын кытта хаалаллара. Биллэн туран, ахталлара, мин өрүү оҕолорбор кэһии аҕаларым: кинигэ эбэтэр оонньуур, онно үөрээхтииллэрэ. Ол гынан, арыгыһыт эр суох буолбута, чуумпу олох кэлбитэ. Син оҕолорбунаан бэйэбит буккуруһан олорбуппут. Ол арахсар санааны бүтэһиктээхтик ылынарбар, улахан оҕобуттан, хайдах эрэ кини сүбэтэ күүс-көмө буолуо дии санааммын, ыйытан көрбүтүм. Оччолорго оҕом барахсан 16-лаах этэ. Биирдэ сарсыарда мин үлэбэр, кини оскуолаҕа аргыстаһан бардыбыт, ол баран иһэн этэбин: «… Алгыс, мин аҕаҕытын кытта кыайан олорор кыахпыттан таҕыстым, наһаа иһэн сордуур, сылайдым, хайдах гынабыный, арахсыахпын баҕарабын…» – диэтим. Онуоха оҕом, боччумнаах баҕайытык: «Араҕыс. Маһы, мууһу бэйэбит да кыстыахпыт, бэйэбит да олоруохпут, биһиги баарбыт дии…» – диэтэ. Мин соһуйдум даҕаны, үөрдүм даҕаны уонна оҕом улааппыт эбит, киһи эрэнэр, санаатын этэр киһитэ буолбут диэммин наһаа үөрдүм. Ол кэпсэтии түмүгүнэн мин быһаарыныы ылбытым, оҕом эппитин курдук, ыал улахана буолан, балыстарын көрсөрө, барытын үлэлиирэ.

Онон, дьиэ кэргэҥҥэ үөскээбит быһыыны-майгыны улахан оҕоҕун кытта кэпсэтэр, сүбэлэһэр наада, оҕо буола турар балаһыанньаны эмиэ билиэхтээх дии саныыбын. Оттон оҕолор кыра буоллахтарына, биллэн турар, ийэ бэйэтэ быһаарыныы ылынан, эппиэтинэһи сүгэр.

Арахсыы тирээн кэлэр, У©СЃРєУ©С‚ТЇРЅ РґСЊРёСЌ РєСЌСЂРіСЌТҐТҐСЌ таптал сылааһа СЃРѕР№Р±СѓС‚ буоллаҕына, РѕТ•РѕТ•Рѕ чуумпу олох тосхойбот буоллаҕына, арыгы баар буоллаҕына. Р?РЅРЅРёРєРё РєСЌСЃРєРёР» туһугар РѕРЅРЅСѓРє олоҕу тохтотуохха наада. РћТ•Рѕ РѕС…СЃСѓСѓ ылбатын наадатыгар арыгыһыттан тэйиччи буолар РѕСЂРґСѓРє. Бэйэни РґР°, РѕТ•РѕРЅСѓ РґР° арыгыһыт буорту буолбут тылыгар киллэрбэккэ, РѕТ•Рѕ кутун алдьаппакка СЌСЂСЌ, эрдэтинэ…

Тулуур диэн эр киһиэхэ эрэ буолбакка, дьахтар, ийэ киһиэхэ эмиэ олус наада. Эт-хаан тулуйара өй-санаа туругуттан, кыаҕыттан буолара дуу… Тулуур диэн бэйэҥ уонна оҕолоруҥ тустарыгар дьайыы, хардыы оҥоруута буолар. Ытыы-соҥуу, аймана олордоххо, туох да туһа тахсыбат. Ким да кэлэн өрүһүйбэт, туох барыта бу олоххо киһи тус бэйэтиттэн эрэ саҕыллар, арыллар, тутуллар.

Сүбэлиэм этэ, туохха барытыгар тулуурдаах буолуҥ, өйдөһүүгэ, өйөһүүгэ, алаһа дьиэҕитин тэриммит буолларгыт харыстааҥ, оттон олох кыаллыбат, кыайтарбат буоллаҕына, аһыы утахха эрэ түһүмэҥ, ол кэриэтэ эрдэ-сылла арахсыҥ, арыгы оборчото дьахтар киһини бүтүннүү оборон ылыан сөп. Биһиги ханныгын да иһин олоҕу тыынныыр, олоххо кэрэни саҕар дьон буоллахпыт. Онон, эр киһи мөлтөөтөҕүнэ кытаатан биэриҥ, оҕолоргут, инникилэрин тустарыгар.




РўРѕТ•Рѕ?


Таня үлэтиттэн икки суумкалаах, дэлби сылайан кэлэн дьиэтигэр нэһиилэ киирдэ. Бүгүн күнү быһа ыарыһахтар таҥастарын сууйан, өтүүктээн сиһэ бүттэ. Дьиэтигэр кэлбитэ киһитэ көрсүө баара дуу, оҕолор оонньуу бардахтара буолуо, кыра кыыһа баара буоллар… Эрэ арыгылаабыта хас да хонно, Таня аанньа утуйбатаҕа хараҕыттан биллэрэ.

Уота-күөһэ суоҕунан көрбүт эдэрчи дьахтар дьиэҕэ киирбитигэр, сэрбэллибит кыра кыысчаан суумкаларга саба түстэ.

– Хайа, чыычаах, дьонуҥ?.. – ийэтэ ыйытан көрдө.

Кыыһа суумканы сосуһа-сосуһа, «билбэппин» эрэ диэтэ.

Эмискэ күүлэҕэ киһи атаҕын тыаһа иһилиннэ, аан арылла биэрдэ да, ыаллыы олорор Настаа көтөн түстэ:

– Таанньа, милииссийэттэн эрийдилэр… Улахан уолуҥ баар дуо?

– Туох дииллэр? – Таанньа, уолуйан, утары ыйытта.

– Хотуой, иэдээн буолбут, оҕо сааҕа дэҥнэммит дииллэр дии…

– Тыый!!! Алдьархайы-ы… – Таанньа соһуйан сүрэҕин тутунна, санаатыгар кини оҕото дэҥнэммит курдук…

– Милииссийэҕэ тиийиэ үһүгүт, – Настаа илдьитин этэ турда.

Ол икки ардыгар аан арыллан Таанньа кэргэнэ киирэн кэллэ. Таанньа кини үрдүгэр түстэ:

– Ханнаный улахан уолбут?! Оҕолоргор кыһаммаккын, өрүү арыгылаан айбардыыгын, дьиэҕэ тохтообот да буоллулар, туох ааттаах олоҕой… – диэн ытамньыйан эрдэҕинэ, Настаа этэрбин эттим диэбиттии, таһырдьаны былдьаста.

– Оҕо дэҥнэммит үһү, ити Настаа эттэ, милииссийэлэр ыҥырбыттар отделга… Эн онно эрэ наадыйбаккын, баҕар, биһиги оҕобут буолуо, иэдээни! – Таанньа ытаан санна ибигирии турда, кыра кыыс куттанан оҥой-соҥой көрөн ийэтин аттыгар буолла.

– Оттон мааҕыын ити ыаллар уолаттарын кытта саалыы диэн барбыттара дии, ыйыппытын көҥүллээбитим… Барыахха отделга, онно биллиэ буоллаҕа, тоҕо эрдэттэн ытаан бардыҥ… – Соппуруон кэргэнигэр бардырҕаата.

Хайыахтарай, кыыстарын ыалларыгар хаалларан, милииссийэҕэ бардылар.

– Хайдах?! Ол улахан киһитэ суох барбыттара дуо? Барсыаххын, оо, дьэ иэдээн да эбит. Тоҕо ыытаҕын? Саа тутар сааһа илик буолбат дуо, оскуолаҕа биир да мунньахха сылдьыбаккын, тугу да билбэккин. Сааһы быһа ол айдаана, илии баттааһына, хантан тугу билиэххиний, наар арыгылаан быһа сытыйаҕын… Уолаттарыҥ улаатан эрэллэр, болҕомтоҕун уур, арыгылаан бүт диэн этэ сатаа, тарбанан да көрбөккүн… – Таанньа хааман иһэр эрин мөҕүттэ истэ, куттаммычча, кыыһырбыт санаатыгар эрин охсуолаата.

– Ээ, наһаа биһиэннэрэ буолбатылар ини… – диэн Соппуруон көмүскэннэ, – баран билиэхпит буоллаҕа дии, эрдэ биллэ илигинэ айманныҥ, – диэн эр киһи дуома буолан быһаара истэ.

Күһүҥҥү күн сарсыардаттан чаҕылыйа туран, бөһүөлэккэ буолбут иэдээни билбиттии, сыыйа сундулуспут боруҥуй былыттар мустан, күн былыттар кэтэхтэригэр саһан, тыал биллэ күүһүрэн таһырдьа сөрүµкээтэ. Соппуруоннаах Таанньа дэриэбинэ киэҥ суолунан тиэтэйэ-саарайа отдел диэки харбыаластылар. Таанньа сүрэҕэ өрө мөхсөн, араас санаалар кинини үүйэ туттулар. «Арай уолбут буоллун, оо, иэдээн дии, хайдах буолабыт? Барыта арыгы содула, баҕар, уолбут бэйэтэ бэйэтин… аҕата арыгылыырын иһин… Кэби-ис, суох, суох, аньыы, ону-маны санааммын…» – ол курдук суолу билбэккэ, сүүрэр-хаамар былаастаан отделга олус аҕылаабыт, дэлби долгуйбут дьон киирэн кэллилэр.

Учаскуобайдара ааттарын-суолларын барытын сурунан ылла. Төрөппүт бөҕө ыҥырыллан номнуо кэлбиттэр эбит. Ким да, тугу да саҥарбат, Таанньа тугу да кыайан өйдөөбөккө дөйбүт курдук турда. Арай Соппуруон, эр киһи дуома, хайа оҕо дэҥнэммитин ыйыталаһан көрбүтүн кимиэнэ да буолара биллэ илик, онон күүтэбит диэн хата быһаарда… Ким да буолара биллибэтэ хас биирдии төрөппүт сүрэҕэр суоһар сурах буолан иһилиннэ. Сотору учаскуобай эттэ:

– Төрөппүттэр, бары болҕойон истэргитигэр. Бары кэлбиккитинэн сибээстээн этэбин. Бүгүн 3 чаас ааһыыта тыллабыр киирэн, аллара өрүс кытылыгар оҕо сааҕа дэҥнэнэн, оройуон кииниттэн силиэстийэлиир биригээдэ, Суһал көмө уонна прокуратураттан кэлэннэр, иэдээн тахсыбыт миэстэтигэр үлэлии сылдьаллар. Ким оҕото буолара биллэ илик, ол дэҥнэммит оҕону, быһылаан хайдах тахсыбытын миэстэтигэр быһааран баран аҕалыахтара. Онно баар оҕолору эмиэ бииргэ аҕалаллар, оҕолоргутун мантан ылан барыаххыт. Кэлэн манна быһаарыы суруйбуттарын кэнниттэн.

Ким оҕото дэҥнэммитэ биллэ илигиттэн төрөппүттэр бары да ыар санааҕа ыллардылар. Бириэмэ бу баран испэтин! Кэтэстэххэ, тохтообут курдук соһуллар, ол курдук киэһэ 10 чаас буолла. Күһүҥҥү халлаан хараҥарбытынан барда, киэһэ биллэ сөрүүкээтэ, ол тухары туох да сибики биллибэтэ… Дэриэбинэ кытта иһийбиттии чуумпурбута, дьөрү ыт да үрбэтэ өссө нүһэр, ыар санааны үөскэтэр…

Арай РєСЌРјРЅРёСЌ РєСЌРЅСЌТ•СЌСЃ С‚ТЇТЇРЅ 1 чаас саҕана отдел үлэһиттэрэ РєРёРёСЂРёРё-тахсыы буолбуттарыгар, арааһа, оҕолорбут кэллилэр РґРёСЌРЅ төрөппүттэр СЃСѓСѓРіСѓРЅР°Т»Р° түстүлэр. Таһырдьа РєТЇТ»ТЇТҐТҐТЇ хараҥа буолан туох РґР° С‚ТЇРЅРЅТЇРіТЇРЅСЌРЅ РєУ©СЃС‚ТЇР±СЌС‚, арай кэлбит массыына фарата С‚ТЇРЅРЅТЇРєРєСЌ тыган ааста. Р­РјРёСЃРєСЌ отдел аана арылла түстэ РґР°, чараас СЃСѓРѕСЂТ•Р°ТҐТҐР° сууламмыт РѕТ•РѕРЅСѓ С‚ТЇУ©СЂС‚ РєРёТ»Рё РєУ©С‚У©Т•У©РЅ отдел С‚ТЇРіСЌС… хоһугар киллэрдилэр. Таанньа СЃТЇСЂСЌТ•СЌ тохтуурга дылы гынна, мэйиитэ эргийтэлээтэ, салгын тиийбэт РєСѓСЂРґСѓРє буолла, истиэнэҕэ У©Р№У©РЅУ© түстэ. Таанньа тулуйан кыайан РєУ©СЂР±У©С‚У©, хараҕын уута бычалыс гынна, хараҕар илэ-чахчы Алгыһа РєУ©СЃС‚У©РЅ ааста… РћР» СЌСЂСЌСЌСЂРё Айыылар Таанньа оҕотун Р±Сѓ ынырык дьулаан түгэнтэн быыһаабыттара… Сотору буолаат, СѓРєСѓ-сакы туттан, куттаммыт СЃРёСЂСЌР№РґСЌСЌС…-харахтаах, дэлби тоҥмут оҕолор РєРёРёСЂСЌРЅ кэлбиттэрэ. Р?йэлэр барахсаттар оҕолоругар саба түспүттэрэ, отдел РёТ»СЌ ытаһыы, аймалҕан буолан Р±РёРёСЂРґСЌ РєСѓСѓРіСѓРЅСѓСѓ түспүтэ. РљРёТ»Рё СЌСЂСЌ СЃТЇСЂСЌТ•РёРЅ, санаатын баттыыр чуумпу Р±РёРёСЂРґСЌ СЃСѓРѕС… буолбута. Хас СЌРјСЌ чааһы Р±С‹Т»Р° РѕТ•РѕТҐ тыыннааҕын кэтэһии РёР№СЌ РґСЊРѕТҐТҐРѕ ыарахан этэ. Төрөппүттэр бары РґР° уйулҕалара хамсаан, Р±Сѓ дьулаан дьыала быһаарылла РѕС…СЃСѓРѕРЅ, РєРёРј оҕото СЃСѓРѕСЂСѓРјР° суолламмытын СѓРѕРЅРЅР° быһылаан хайдах төрүөттэнэн тахсыбытын билиэхтэрин саныыллара… Дьону, оҕолору куттаамаары, РґСЌТҐРЅСЌРјРјРёС‚ уолу СЃРёСЂСЌР№СЌ РєУ©СЃС‚ТЇР±СЌС‚ гына суулаан киллэрбиттэрэ. РћТ•Рѕ ийэтэ Р±Сѓ С‚ТЇРіСЌТҐТҐСЌ манна СЃСѓРѕТ•Р° СЌРјРёСЌ РґР° ТЇС‡ТЇРіСЌР№СЌ РґСѓСѓ РґРёРё саныыгын, РѕР» СЌСЂСЌСЌСЂРё амырыын сурах РёР№СЌ барахсаны аһымматтыы күүтэн турара У©СЃСЃУ© дьулаан… Онтон РґСЊРѕРЅ СЃРёР±РёРіРёРЅСЌТ»СЌРЅ бардылар, РєРёРј оҕото буоларын бары биллилэр. Таанньа уолун кууспутунан СЃР°ТҐР° аллайда, РѕР» уолун табаарыһа, СЌС‚ саастыыта, Р±РёРёСЂРіСЌ ТЇУ©СЂСЌРЅСЌСЂ РґРѕТ•РѕСЂРѕ этэ. Уоллара ытаан, С‚ТЇР±СЌСЃРїРёС‚ РґР° алдьархайыттан, РґРѕТ•РѕСЂСѓРЅ РґР° сүтэрэн буолуо, кыайан уоскуйан биэрбэтэ. Сотору олохтоох балыыһа РѕТ•Рѕ бырааһа тахсан төрөппүттэргэ СЃТЇР±СЌ Р±РёСЌСЂРґСЌ:




Конец ознакомительного фрагмента.


Текст предоставлен ООО «ЛитРес».

Прочитайте эту книгу целиком, купив полную легальную версию (https://www.litres.ru/pages/biblio_book/?art=69209737) на ЛитРес.

Безопасно оплатить книгу можно банковской картой Visa, MasterCard, Maestro, со счета мобильного телефона, с платежного терминала, в салоне МТС или Связной, через PayPal, WebMoney, Яндекс.Деньги, QIWI Кошелек, бонусными картами или другим удобным Вам способом.



Если текст книги отсутствует, перейдите по ссылке

Возможные причины отсутствия книги:
1. Книга снята с продаж по просьбе правообладателя
2. Книга ещё не поступила в продажу и пока недоступна для чтения